Door PG
Vermoedelijk is er geen buurt in Amsterdam – of zelfs in heel Nederland – waaraan zoveel herinneringen kleven en waarover in de loop der tijd zoveel is geschreven als de Amsterdamse Rivierenbuurt. We hebben te maken met een amalgaam van architectuur, persoonlijke en collectieve geschiedenis, een bonte stoet bewoners, markante figuren die nergens anders hadden kunnen wonen en een dankbaar literair onderwerp. W.F. Hermans, Marga Minco, Gerard Reve en Jan Wolkers (zie foto onderin) hebben er meermaals op herkenbare wijze gestalte aan gegeven. Eerder dan met een stadsdeel hebben we hier dan ook te maken met een fenomeen, een begrip dat ver uitstijgt boven alle steen waaruit de boel is opgetrokken.
Het werd dus tijd dat dit alles eens uitputtend werd opgetekend en in beeld gebracht, een opdracht waarin Bert Esselink met zijn kloeke boekwerk De Amsterdamse Rivierenbuurt. Honderd jaar schoonheid en schuld glansrijk is geslaagd. Niet alleen is het goed en levendig geschreven, het is ook een fraaie platenatlas, compleet met straatnamenregister achterin, waarin het aangenaam bladeren is, zodat je thuis onder de leeslamp naar hartenlust door de buurt kunt flaneren. Bovendien zijn de vele foto’s uit zo’n beetje elke periode van de afgelopen honderd jaar van hoogwaardige kwaliteit en laten daardoor extra goed zien hoe fraai de hier toegepaste bouwkunst – Amsterdamse School van Berlage en afgeleiden – oogt en van het labyrintische stratenplan feitelijk een totaalkunstwerk maakt. De esthetiek is in elk geval onmiskenbaar: rijen en rijen gesloten huizenblokken met hier en daar sierlijke maar nergens opzichtige ornamentiek (veel sculpturen van Hildo Krop), plantsoentjes en parken, tramrails die in schoonschrift door het plaveisel meanderen. (‘Amsterdam-Zuid, Rivierenbuurt. Straten stromen door mijn hoofd.’ Ischa Meijer, vertolkt door Herman van Veen. Citaat op p. 188.)
Daarnaast heeft Esselink ook de pijnlijke episode van Jodenvervolging en deportaties geboekstaafd en gedenkt hij op ingetogen wijze de door de nazi’s met assistentie van de Amsterdamse politie 13.000 weggevoerde en vermoorde Joodse buurtbewoners. Daarvan getuigt bijvoorbeeld een foto (zie hiernaast) gemaakt tijdens op een heiige zomerdag op het Daniël Willinkplein (tegenwoordig Victorieplein). Ogenschijnlijk is er niets aan de hand. Er lijkt een groepje vakantiebagage torsende buurtbewoners op de tram te wachten, met op de achtergrond de arcaden van de Amstellaan (tegenwoordig Vrijheidslaan), het plein gehuld in licht en schaduw van een ochtend in juni die onder normale omstandigheden een belofte in zich zou dragen. Maar dat is bedrieglijk – kijk maar naar de sterren op de overjassen. Even iconisch en emblematisch zijn de opnames en portretten van Anne Frank en haar familie, veelal gemaakt op het Merwedeplein, waar het gezin tot de gedwongen vlucht naar de Prinsengracht in 1942 heeft gewoond. Ook die beelden zijn bedrieglijk idyllisch en dragen bij aan de geschonden onschuld van de buurt. De grote verdienste van Esselink op dit punt is de betrouwbaarheid waarmee hij naar zijn bronnen (o.a. de historici Jacques Presser en Lou de Jong) verwijst. Nergens zijn dingen zomaar uit de losse pols aan het papier toevertrouwd. Wat ook geldt voor de mate waarin de architectonische geschiedenis van dit gedeelte van het beroemde Plan Zuid wordt geschetst. Het boek is niet alleen een atlas, maar ook een rijke monografie over een van de bijzonderste stedenbouwkundige projecten ooit.
Naast Anne Frank kent de buurt nog vele andere iconen, een aantal van hen uit de naoorlogse, wat minder sombere (maar daarom niet minder getekende) periode: de actrice Mary Dresselhuis, zanger en zangeres Willy en Willeke Alberti, acteur Jeroen Krabbé, zangeres Anneke Grönloh, dichter en alleskunner Ischa Meijer, journaliste Hanneke Groenteman en schrijver en beeldhouwer Jan Wolkers (hiernaast afgebeeld). Tevens komen er enkele topcriminelen van rond en na het millennium voorbij die dit Nieuw-Zuid weer van een andere laag voorzien, een grimmigheid die net zo bepalend is voor het aangezicht van alle in zichzelf gekeerde gevels als de eenheid en de harmonie die er ook zo kenmerkend voor zijn. De schrijver had de Rivierenbuurt niet beter kunnen vangen dan in die twee schurende en tegelijk zingende woorden: schoonheid en schuld.
Bert Esselink, De Amsterdamse Rivierenbuurt. Honderd jaar schoonheid & schuld, Uitgeverij Boom, € 24,90.
